آبله
بیماری آبله طیور (Avipoxvirus) یک عفونت ویروسی در طیور و پرندگان است که سرعت انتشار آهستهای دارد و از سالیان قبل وجود داشته ولی سبب مرگ و میر چندانی نمیشود، مگر آن که دستگاه تنفسی با عوامل دیگری درگیر شود.
بیماری آبله ازجمله بیماریهایی است که در صنعت پرورش طیور از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا با بروز این بیماری سطح تولید تخم کاهش و میزان مرگ و میر افزایش مییابد.
بیشتر پرندگان از جمله طیور (بوقلمون و مرغ)، پرندگان زینتی و بیش از ۶۰ گونه از پرندگان حیات وحش نسبت به این ویروس حساس هستند. بیماری در هر سن و هر موقعی میتواند ظاهر شود. علائم آن بروز ندول روی پوست، غشاهای نکروتیک دیفتریک در دهان و قسمت فوقانی دستگاه تنفس میباشد.
ویروس آبله پرندگان سلامت انسانها را تهدید نمیکند؛ با این وجود برخی از گونههای پستانداران ممکن است به این ویروس حساس باشند. در گذشته به غلط آبله طیور را به سرخجه و یا آبلهمرغان انسانی مرتبط میدانستند.
آبله مرغی (پرندگان) میتواند سبب جراحات در پوست نواحی بدون پر گردد که این جراحات میتوانند به شکل اولسراتیو یا به صورت کبره، دلمه، یا پرولیفراتیو تظاهر یابند. علائم عمومی یا تنفسی معمولاً از لحاظ بالینی اهمیت بیشتری نسبت به جراحات پوستی دارند. آبله توسط سویهها یا تیپهای مختلف ویروسی میتواند ایجاد شود که از آن جمله :
- Fowl pox virus
- canary pox virus
- Pigeon pox virus
- و در برخی موارد turkey pox virus را میتوان نام برد.
هر سویه میتواند تعدادی از پرندگان را آلوده سازد. به طور طبیعی آبله در جوجهها، بوقلمون و دیگر طیور اهلی توسط ویروس آبله طیور fowl pox virus ایجاد میگردد. انتقال آبله به طور مستقیم و غیر مستقیم میباشد.
روشهای انتقال بیماری
ویروس آبله معمولاً از طریق خراشهای پوستی ناشی از سرنگ به پرندگان منتقل میشود. حتی به هنگام واکسیناسیون نیز توسط واکسیناتور (از طریق عفونت چشمی) از پرنده بیمار به پرنده سالم قابل انتقال است. مگسها و سایر حشرات و انگلها نیز میتوانند بهعنوان حامل مکانیکی عمل کنند. در محیطهای آلوده ویروس خشک شده میتواند بهصورت ایروسول درآمده و به مخاطات و دستگاه تنفس پرنده راه یابد.
ویروس آبله مقاومت بسیار زیادی به خشکی داشته و در شرایط مطلوب میتواند ماهها در آشیانههای آلوده زنده و فعال باقی بماند. این بیماری ممکن است توسط پشههای مختلف منتقل شود. پشهها بعد از تماس با پرندگان آلوده به ویروس آبله، عامل بیماری را بیش از یک ماه در خود نگه میدارند و سپس توسط همان پشهها، عامل بیماری بین گلههای مختلف جا به جا میشود.
دوره پنهان بیماری در بین گونههای مختلف متفاوت است ولی بهطورکلی بین 4 تا 10 روز در مرغ و بوقلمون میباشد. میزان ابتلا در مرغ و بوقلمون بسته به حدت ویروس و اقدامات کنترلی از ابتلای کم تا ابتلای کل گله متغیر است. به علت انتشار ساده و آهسته آبله، درگیری گلهها بسیار زیاد بوده و دوره بیماری در طیور مختلف از ۳ تا ۵ هفته طول میکشد که در این مدت پرنده هم دچار کاهش وزن و هم کاهش تولید تخممرغ میشود. تلفات در پرندههای زینتی کوچک جثه بسیار بالاست.
ویروس آبله گسترش جهانی دارد. پرندگان وحشی بهعنوان مخزن این ویروس محسوب میشوند.
این بیماری به دو شکل میتواند ظاهر شود :
- شکل پوستی یا شکل خشک (dry form | cutaneous pox)
- شکل دیفتریک یا شکل مرطوب (wet form | diphtheric pox)
1) فرم پوستی (آبله خشک) : در بیشتر موارد شیوع بیماری فرم پوستی بیشتر دیده میشود. فرم خشک و یا پوستی با جوشها و یا زخمهایی در نواحی بدون پر پرنده مثل تاج، ریش، پلک چشم، پاها و ساق پا شروع میشود. بهتدریج عفونت به دیگر بخشهای پردار بدن پرنده گسترش پیدا میکنند.
پرنده مبتلا معمولاً به سختی میتواند غذا بخورد و میزان دریافت غذای حیوان کم میشود و پرنده دچار کاهش وزن میشود. علائم دیگر بهصورت کاهش تولید تخممرغ، تورم صورت، کوری (ناشی از درگیری چشم و اطراف چشم) و کاهش قدرت بدنی دیده میشود. در مواردی که بیماری پیچیده نشده باشد میزان مرگ و میر پایین است؛ مگر اینکه با عفونتهای ثانویه همراه باشد.
ندولهایی به شکل زگیل تشکیل شده که سرانجام باعث دلمه شده و در نهایت بهبود مییابد. این زخمها بیشتر در جاهایی از بدن که بدون پر بوده (همانند تاج، ریش، گوش، چشم و گاهی روی پاها) ظاهر میشود.
2) فرم دیفتریک (مرطوب) : در این فرم، ضایعات دیفتریک، ضایعات زرد در مخاط دهان، زبان، مری و نای ایجاد میشود. ضایعات بخش فوقانی دستگاه تنفس و سیستم گوارش میتواند باعث بیاشتهایی و تنگی نفس شود. دیگر علائم خفیف تا شدید تنفسی ممکن است بروز دهد. مرگ و میر عمدتاً ناشی از خفگی و گرسنگی رخ دهد.
در شکل مرطوب، بیشتر دهان و مجاری تنفسی (حنجره و نای) درگیر شده که غشای موکوسی این نواحی تخریب شده و ایجاد زخم میکند.
علائم بعد از مرگ بیماری آبله طیور
برای فرم پوستی (آبله خشک) : این فرم از بیماری معمولاً با هایپرپلازی موضعی اپیتلیوم پوست شناخته میشود که اپیدرمیس و فولیکولهای پر درگیر میشوند. ندولها بهصورت نقاط سفید رنگ کوچک شروع میشوند که بهسرعت اندازه ندول ها بزرگ شده و رنگ آنها به زرد تغییر میکند.
بین 5 تا 6 روز پاپول ایجاد شده و به وزیکول تبدیل میشوند. این وزیکولها ممکن است به هم متصل شوند و به رنگ خاکستری مایل به قهوهای تیره و به بافت شبیه زگیل تغییر میکنند. در مدت زمان دو هفته در پایه ضایعات آبله التهاب و خون ریزی ایجاد میشود. با گذشت زمان، ضایعات به پوستههایی تبدیل میشوند که به تدریج کنده میشوند و زخمهای صاف تبدیل میشوند.
برای فرم دیفتریک (آبله مرطوب) : این فرم از بیماری بهصورت ندولهای کدر سفید رنگ بر روی مخاطات دستگاه گوارش و سیستم تنفسی مثل محوطه دهانی، زبان، حلق، مری، نای و سینوسها مشخص میشود. این ندولها بزرگ شده و به هم ملحق میشوند و لایهای زرد دیفتریک بروی مخاطها ایجاد میکنند. در معاینات بعد از مرگ، اگر این غشای دیفتریک برداشته شوند، زخمهای خونریزی دهنده در زیر آن مشاهده میشود. در برخی موارد نیز ممکن است عفونتهای کانونی آبله با ندولهایی در اندامهای داخلی پرنده دیده شود.
پرندگان ممکن است به هر دو فرم ضایعات پوستی (عمدتاً تاج، ریش و چشمها درگیر میشوند) و ضایعات دیفتریک در دستگاه گوارش و سیستم تنفسی مبتلا شوند.
تشخیص اشتباه بیماری آبله طیور
در صورت برزو فرو پوستی آبله باید از التهاب باکتریایی پوست تفریق داده شود. همچنین نباید ضایعات پوستی ناشی از کمبود اسید پانتوتنیک و یا بیوتین و یا ضایعات ناشی از T-Toxin با ضایعات آبله طیور اشتباه گرفته شود.
در صورت بروز فرم دیفتریک بیماری، زمانی که نشانههای درگیری سیستم تنفسی دیده میشود، باید از آنفولانزای طیور و برونشیت عفونی تفریق داده شود. فرم دیفتریک ممکن است علائمی شبیه به التهاب حلق و حنجره ایجاد کند.
آزمایشهای بافت شناسی ضایعات ویروس هایپلازی با گنجیدگیهای داخل سلولی همراه است. در قمری و کبوتر، ضایعات دیفتریک ویروس آبله باید از عفونت تریکوموناس گالینه تفریق داده شود.
- آنفولانزای طیور
- التهاب پوستی باکتریایی
- کمبود بیوتین
- برونشیت عفونی
- التهاب حلق و حنجره عفونی
- مایکوتوکسین ها
- کمبود اسید پانتوتنیک
- عفونت تریکوموناس گالینه
طرز انتقال و واگیری
در داخل مرغدان انتقال بیماری از راه هوا بوده و ویروس از راه زخمها و خراشهای جلدی و مخاط چشم وارد بدن میشود که گاهی در این طریق، شکل چشمی بیماری ایجاد میشود. در محوطههای باز، انتقال توسط انواع پشهها (پشههای کولکس، آئدس، آنوفل، تئوبالد یا واستگومیا) که ناقل مکانیکی بوده و ویروس در بدن آنها تزاید نمییابد، انجام میگیرد.
ویروس 4 تا 5 هفته در بدن پشه زنده مانده و بعد از آلوده کردن مرغ، یک مرحله ویرمی زودگذر در بدن او ایجاد کرده و تا 90 روز ویروس در خون وجود دارد. بیماری در داخل مرغدان (به خصوص در جوانها) حاد بوده ولی در محیط خارج کمتر حاد است و فقط طیوری که توسط پشه گزیده شدهاند، مبتلا میگردند؛ لازم به ذکر است که طیور مبتلا پس از بهبودی تبدیل به حامل ویروس نمیگردند.
تشخیص آبله در پرندگان
تشخیص آبله در طیور سریع بوده و بر اساس تاریخچه و مشاهده زخمهای مشخص میتوان بیماری را در گله شناسایی کرد. در برخی موارد تشخیص آزمایشگاهی بر اساس بافت و یا مطالعه، نحوه سرایت و آلوده شدن صورت میگیرد. اما تشخیص قطعی را بایستی پس از بررسی گنجیدگیهای داخل سلولی در مقاطع بدست آمده و همچنین جداسازی عامل بیماری (تولید پوک در غشای کوریوآلانتوئیک) ابراز کرد. این بیماری درمان ندارد و بهترین راه پیشگیری از آلوده شدن طیور، کنترل آن از طریق انجام واکسیناسیون، مدیریت روزانه و انجام ضدعفونی میباشد.
چندین نوع واکسن موثر بر علیه این بیماری در بازار وجود دارد. معمولاً واکسیناسیون طیور ضروری نیست مگر آنکه جمعیت پشهها زیاد شده، یا آلودگی قبلا رخ داده باشد. جوجههای گوشتی در یک روزگی و در مرغهای تخمگذار و مادر بایستی در ۶ تا ۱۰ هفتگی واکسیناسیون به روش تلقیح در بال با استفاده از سوزنهای دو شاخه شیاردار صورت گیرد. هرچند که استفاده از یکبار واکسیناسیون میتواند ایمنی دائمی در طیور ایجاد کند.
در صورت شک به بروز این بیماری، پوستِ زیر پرها از نظر وجود هر گونه جراحت و آسیب بررسی شود. یک یا چند نمونه پوستی کوچک که فولیکول مبتلا را نیز در بر بگیرد، برداشته شود. هنگام اخذ نمونه فراموش نشود که پوست و زیر جلد پرندگان بسیار نازکتر از پستانداران است. نمونههای پیوپسی برای انجام آزمایشات بافتشناسی و کشت و تست حساسیت ارسال گردد.
در بعضی موارد، با آسپیراسیون توده متورم در پیرامون فولیکول، نمونههای لازم برای کشت قابل اخذ است. اگر پولپ پر عفونی شده باشد، کندن همان پر و ارسال پولپ برای آزمایش سلولشناسی و کشت گاهی اوقات عامل مسبب را مشخص مینمایند.
پیشگیری و کنترل
روشهای پیشگیری و کنترل بر اساس واکسناسیون مشخص میشود. ماکیان باید قبل از احتمال وقوع بیماری واکسینه گردند. در مناطقی که بیماری بیشتر در فصول پائیز و زمستان است، واکسیناسیون در بهار و تابستان و در مناطق گرمسیر که بیماری در هر زمان دیده میشود، واکسیناسیون در مواقع لزوم انجام میشود. در مناطقی که خطر بیماری برای طیور گوشتی موجود است، میتوان آنها را در یکروزگی واکسینه نمود. مرغان تخمی را باید 1 تا 2 ماه قبل از شروع تخم گذاری و تقریباً در سه ماهگی واکسینه نمود. مرغانی که برای سال دوم تخم گذاری نگهداری میشوند، بهتر است یک بار دیگر واکسینه شوند.
دو نوع واکسن بر ضد بیماری موجود است. واکسن آبله کبوتری و واکسن آبله مرغی که ممکن است از کشت در جنین جوجه و یا در کشت فیبروبلاست جنین جوجه تهیه گردند.
این واکسن ها به دو طریق مصرف می شوند. تلقیح در ریشه پرها و تلقیح در نسوج بال. برای تلقیح در ریشه پر حدود 15 پر از سطح خارجی ران کنده و واکسن را با برس کوچکی در محل میمالند. باید سعی شود که از محل ریشه پرها خون خارج نشود! در غیر این صورت واکسن ممکن است همراه خون خارج گردد.
در صورت خونریزی باید از محل دیگری برای واکسیناسیون استفاده شود. برای تلقیح در نسوج بال، وسیله مخصوص نوک تیزی را در داخل واکسن فرو برده و در پوستِ ناحیهای از بال که فاقد گوشت و رگ میباشد، فرو می کنند. از این روش با استفاده از واکسن آبله مرغی در ایران جهت پیشگیری از بیماری استفاده می شود.
حدود 10 درصد از طیور واکسینه شده را 10 تا 70 روز بعد باید معاینه نمود که اگر آبله گرفته باشند، محل تلقیح در ریشه پر و پوست اطراف متورم و در صورت تلقیح در نسوج بال یک یا دو دوندول به اندازه برنج و یا نخود کوچک دیده میشود. در غیر این صورت باید واکسیناسیون تجدید شود.
ایمنی حاصل از واکسیناسیون بعد از 2 هفته ظاهر شده و بعد از 4 هفته به حداکثر رسیده و برای یک سال و گاهی تمام عمر باقی میماند. واکسن آبله مرغی که از سویه زنده ویروسی که تخفیف حدت یافته، مصرف میشود. اگر این مایه دقیقاً مصرف نشود باعث بیماری میگردد ولی اگر دقیقا مصرف شود، ایمنی طولانی مدتی ایجاد میکند.
واکسن کبوتری دارای بیماریزائی کمتری برای ماکیان بوده و در جوجهها، در هر سن و در مرغان در دوره تخم گذاری و در مواقع شیوع بیماری مصرف میشود. لازم به ذکر است که خاصیت ایمنی بخشی از این واکسن کم است. به این دلیل که ایمنیِ حاصل در طیوری که قبل از 6 هفتگی، واکسینه شدهاند کافی نیست، باید آنها را قبل از رسیدن به سن تخم گذاری دوباره واکسینه نمود. طیور واکسینه شده بر ضد بیماری آبله را به علت خطر سرایت، نباید در مجاورت طیور حساس دیگر قرار داد.
واکسن مخلوط سویه Roakin نیوکاسل و سویه خفیف آبله نیز ساخته شده که فقط در طیوری که قبلا با واکسن ضد بیماری نیوکاسل واکسینه شدهاند، در سن 5 ماهگی از راه تلقیح در نسوج بال و یا ریشه پرها، قابل استفاده میباشد. ایمنی حاصل از این واکسن برای یک دوره تخمگذاری است. اخیراً نیز مخلوطی از واکسن آبله مرغی یا کبوتری تهیه شده از کشت سلول با واکسن مارک همراه با سلول از راه زیر جلدی در جوجههای گوشتی یک روزه، چه در شرایط طبیعی و یا تجربی، با موفقیت به کار رفته است.
درمان آبله طیور
متاسفانه هیچ درمانی برای این بیماری وجود ندارد. اما واکسیناسیون پرندگانی که هنوز درگیر نشدهاند، مفید واقع خواهد شد. این نوع واکسیناسیون، به طور معمول توسط سویههای ماکیان و با روش wingweb صورت میپذیرد. از سوی دیگر، درصورتی که احتمال عفونت ثانویه وجود دارد، استفاده از آنتیبیوتیکهای وسیعالطیف پیشنهاد میشود.
در موارد خفیف درمان ضد میکروبی بر اساس نتایج کشت و تست حساسیت تجویز میشود. علت زمینهای در پرندگان مبتلا به فولیکولیت ثانویه باید بر طرف شود. نکته کلیدی از پمادهای موضعی حاوی آنتیبیوتیک به ویژه ترکیبات حاوی کورتیکواستروئیدها، در پرندگان استفاده نشود.
هنگامی که پرنده با منقار خود را تیمار کند، پایه روغنی این محصولات روی پرها پخش میشود و در عملکرد طبیعی پرها اختلال ایجاد میکند. پرندگان ممکن است نسبت به اثرات تضعیفکنندگی کوتیکواستروئیدها بر روی سیستم ایمنی حتی هنگامی که به صورت موضعی استفاده میشوند، بسیار حساس باشند.
